|
|
ÜNYE KELİMELERİ SÖZLÜĞÜ
(ÜNYE LÜGATÇESİ)
DR. MÜRSELİN GÜNEY
Ünye'de ve yakın çevresinde kullanılan bu bölgeye has çok sayıda kelime vardır. Bu kelimelerin çoğu Türkiye Türkçesinin esasını teşkil eden İstanbul Türkçesinde kullanılmamaktadır. Bir kısım kelimeler ise, İstanbul Türkçesinde mevcut olmakla beraber, Ünye ağzında o kadar farklı şekilde söylenmektedir ki, ayrı bir kelime olarak değerlendirilmesi zaruri hale gelmektedir. Son on yıllar içinde, ülke içindeki ulaşımın kolaylaşması ve göçün artması, şehirleşme oranının yükselmesi, sesli ve görüntülü yayın organlarının çoğalması sonucunda mahalli ağızlar giderek hususiyetlerini kaybetmeye, terkedilmeye ve unutulmaya başlanmıştır. Yirmili yaşlar ve altındaki bir çok Ünyelinin mahalli ağzı ve kelimeleri pek az bildikleri görülmektedir. Mahalli kelimeler ve ağız özelliklerinin tesbit edilmesinin ne kadar önemli olduğu açıktır.
Ünye kelimeleri büyük oranda tarihi Türk lehçelerine dayanmaktadır. Bu kelimelerin önemli bir kısmı, değişik orandaki söyleyiş farklılıkları ile birlikte Anadolu'nun ve Türk dünyasının çeşitli yerlerinde kullanılmaktadır. Meselâ "dav" (dağ) kelimesi Ünye ağzında "orman" karşılığı olarak kullanılmaktadır. Bu mânâ tarihi Orta Asya Türk lehçelerinde mevcut olduğu gibi, günümüzde Türk dünyasının en uzak köşesini teşkil eden ve Türkiye Türkçesi ile pek az benzerliği olan Yakut Türkçesinde de yaşamaktadır. Bir kısım kelimeler ise, tarihi Türkçe metinlerde geçmekle birlikte, günümüzde başka yörelerde kullanılmamaktadır.
Osmanlı Türkçesinde bulunan Arapça ve Farsça menşeli kelimelerden bazılarına Ünye ağzında, günümüz İstanbul Türkçesinden farklı mânâlar yüklenmiş olarak, yahut ayrı kelime sayılacak ölçüde ses değişimine uğramış olarak rastlanmaktadır. Osmanlı Türkçesinde mevcut olduğu halde günümüz İstanbul Türkçesinde terkedilmiş olan bazı Arapça ve Farsça kelimelere de Ünye ağzında rastlamak mümkündür
Bunun yanı sıra, Türkçe dışındaki dillerden Osmanlı İmparatorluğu devrinde alınmış gibi görünen bazı kelimeler de vardır. Bu kelimeler daha ziyade Ünye şehir ağzında görülmekte olup, çoğu denizcilikle ilgilidir. Ses yapısı itibariyle bu kelimeler Rumca'dan geçmiş gibi görünmektedir. Ayrıca, Ünye bölgesine yerleşen Kafkasya asıllı Müslümanlardan alınmış gibi görünen az sayıda kelime vardır. Bu kelimelere bir örnek "aznahur" kelimesidir. Son asır içinde batı dillerinden geçip mânâ kaymasına uğrayıp mahalli hüviyet kazanan bazı kelimeler de vardır. Bu kelimelere "tiyatora" örnek olarak gösterilebilir.
Ünye kelimeleri sözlüğü ile ilgili malzeme toplamaya 10 yıl kadar önce başladık. Tesbit edilen kelime, deyim ve atasözleri kaydedilip doğrulama işlemi yapıldıktan sonra, alfabetik olarak bilgisayar ortamına kaydedildi. Bilindiği gibi, bazı kelimelerin söylenişinde köyler, hatta mahalleler arasında bile farklılıklar görülebilmektedir. Bu lügatçede kullanılan malzemenin toplanmasında ve telaffuzun tesbitinde Ünye şehir ağzı ile Saylan köyü Hüsemli mahallesinde kullanılan ağız esas alınmıştır. Bunların yanı sıra, Ünye'nin diğer yörelerinden alınan malzeme de değerlendirilmiştir.
İstanbul Türkçesinde kullanılan kelimelerin pek çoğu Ünye ağzında önemli ses değişmelerine uğramaktadır. Ses değişimine uğrayan bu kelimeler ayrı kelime olarak değerlendirilmemiştir. Ünye ağzında meselâ "baba" "buba"ya, "köy" "köv"e, "mescit" "meçit"e dönüşmüş olarak kullanılmaktadır. Bunların hiç biri ayrı kelime sayılmamış ve lügatçemizde yer verilmemiştir. Öte yandan, ses değişimi çok ileri seviyede olan ve ilk anda İstanbul Türkçesindeki aslının ne olduğu anlaşılamayacak kadar değişime uğramış olan az sayıda kelime lügatçemize alınmıştır. Meselâ lügatçemize aldığımız "damakkâr" kelimesi aslı "tamahkâr" olarak İstanbul Türkçesinde mevcuttur. Fakat tanınmasını zorlaştıracak ölçüde belirgin ses değişmesi olduğu ve mânâ farklılaşması da bulunduğu için, ayrı kelime olarak değerlendirilmesi gerekmiştir. Bazı kelimeler ise İstanbul Türkçesine göre ses değişimi hiç olmadan belirgin mânâ kaymasına uğramışlardır. Meselâ "seyir" kelimesinin Ünye ağzında uğradığı belirgin mânâ farlılığı onun ayrı bir kelime olarak değerlendirilmesini zaruri kılmıştır.
Lügatçemizde, kelimeler Ünye ağzındaki telâffuzla verildiği için, anlamayı kolaylaştırmak maksadıyla İstanbul Türkçesindeki söyleniş köşeli parantez içinde gösterilmiştir. Genizden gelen n sesini göstermek için (ñ) işareti kullanılmıştır. Bütün gayretlere rağmen, bazı kelimelerin mânâsını bulmak mümkün olmamıştır, veya bulunan mânâ şüphelidir. Daha çok lâkap olarak kullanılan bu tip kelimelere şimdilik lügatçede yer verilmemiştir. Eksiksiz ve kusursuz olmadığını bildiğim bu lügatçe başta eşim Dr. Ayşe Güney olmak üzere çok sayıda Ünye dostunun yardımları ile derlenmiştir. Hepsini şükranla anıyorum. İleride daha kusursuz hale gelebilmesi için, okuyanların tesbit ettikleri eksik kelimeleri ve farklı mânâları bana bildirmelerini rica ediyorum.
Dr. Mürselin GÜNEY
Sofular Mah. Yeşiltekke Sok. No 35 D 2 34260 Fatih-İSTANBUL
e-mail: murselin@yahoo.com
A HARFİ
aacu: ağabey
aahorda: işte şurada
aarı: vasıtasıyla, yoluyla, izleyerek "ameleler geçi yolundan aarı gittiler."
aavorda: bk aahorda
abrul beşi: eski nisan ayının beşine rastlayan fırtına günü
abrul: eski nisan ayı
abu: abla
aceske: diz altına kadar uzanan, dar, körüklü bir çeşit çizme
acı fındık: erken olgunlaşan bir fındık çeşidi
acımak: odun ve kerestenin vasfını kaybedip çürümeye dönmesi
acımuk: tadı acımsı olan
acımuk: yabani bir ot
ağaç tokaç: çalılık, dikenlik ve düzensiz arazi
ağız öykünmek: birinin söylediği sözü onu kızdıracak şekilde bozarak tekrarlamak
ağlamsuk: ağlamaya meyilli, çok ağlayan
aha: işte bu
ahacuk: işte burada
ahrında [âhırında]: en sonunda, nihayet
ak armut: bir armut çeşidi
ak kirez [ak kiraz]: pembemsi kırmızı renkli, lezzetli bir kiraz çeşidi
ak üzüm: beyazımsı, sulu ve mayhoş bir üzüm
akıllu [akıllı]: küçücük "akıllu uşaktan zopa yemiye utanmii mun?"
aklan: orman içlerinde sel akışıyla meydana gelen tabii yol
aksırak: mükemmel, âlâ
akulca: bk akıllu
alaboz kirez [alaboz kiraz]: geç olgunlaşan bir kiraz çeşidi
aladana: sırtı benekli, uzun duyargaları olan kınkanatlı bir böcek
alaf: hayvan yiyeceği olan kuru bitkiler
alamuk: havanın kâh güneş açıp kâh bozması hali
alarmak: kırmızılaşma, meyvanın kızarması
alçaarek: kısa boylu, alçak, basık
aldangoç: şaşırtma, aldatma
algon: lağım çukuru
alku: ceviz meyvasının yeşil renkli dış kabuğu
alkum: iki elle bir avuç miktarı
amel: ishal
ana: sirkenin yüzeyinde oluşan tabaka
ana-gız gavmu: gelin olan kızın düğünden sonra anne evine yaptığı ziyaret merasimi.
anca: az önce / ancak
ancakı: deminki, biraz önceki
andır galmak: ölmek, kahrolmak, kıymetten düşek
andır goymak: bir kişiyi veya eşyası değersiz saymak
andır: kötü ve işe yaramaz eşya
aniim: azlık veya küçüklük ifade eden ünlem "aniim! baa u gadacuk mu börek ayırdıız?"
añnalamak: eşek ve benzeri hayvanların sırtlarını kaşımak için yende yuvarlanmaları
arma: beşibirlikten daha büyük bir altın
arma: av tüfeği mermilerinin yerleştirildiği fişeklik
artin armut: bir armut çeşidi
asarmak: esirgemek, korumak, bir bitkinin çevresindeki başka bitkileri ortadan kaldırmak.
asıl tüllü [asıl türlü]: çeşit çeşit
asuda: bir çeşit muhallebi
aş: karalahana ve mısır çekintisi ile yapılan bulamaç kıvamında yemek.
aşlu fırma [aşılı hurma]: trabzon hurması diye bilinen, çekirdeksiz, tatlı ve iri meyva.
aşşaa göt [aşağı göt]: eğimli bir arazinin alt ucu
avrupa armudu: bir armut çeşidi
avu [ağu]: zehirli mantar.
ayıkmak: bir şeyin farkına varmak, gafletten kurtulmak
aykuru [aykırı]: çaprazlama
azınsamak: az görmek.
aznahur: azgın, korkunç, heybetli, azman
****************
ÖRNEK OLARAK SÖZLÜĞÜN "A" HARFİNE AİT MİSALLER VERİLMİŞTİR. HER HAKKI MAHFUZDUR.